Tag Archief van: Crisis

Klimaatactie vraagt om kalme hand

We zijn overduidelijk het omslagpunt voorbij. De klimaatcrisis is van een probleem in de verre toekomst, een bedreiging voor ons bestaan geworden… hier en nu, daar en straks. Het leven van onze kinderen en kleinkinderen wordt waarschijnlijk veel en veel moeilijker dan dat van ons. Als er al leven zal zijn, meer dan louter overleven. Sommigen van ons verdringen dit besef. Sommigen worden er depressief van. Weer anderen schieten in een stand van hysterie, waarbij ze het liefst vandaag nog een eco-dictator zouden aanstellen die ons redt van de ondergang.

 

Actieve sereniteit

Ik vind steun in actieve sereniteit, ofwel de dynamische kalmte van de klassieke stoïcijnen. Een van hen was Antipater, die in de 2e eeuw voor Christus leefde. Hij vergeleek het goede leven met boogschieten. Doe je het goed als je pijl exact zijn doel treft? Maar wat nu als je slecht mikt en toch in de roos schiet met dank aan een onverwachte vlaag wind? Of heb je gefaald als je goed mikt, maar vanwege eenzelfde windvlaag mist? Wat telt is zo goed mogelijk mikken, niets meer en niets minder. Focus. Rustig ademen. Een kalme hand.

 

Opwarming of oververhitting?

Gaan we de planeet redden? Die redt het wel zonder ons. Voorkomen we de opwarming van de aarde? Die is onmiskenbaar en daarmee onafwendbaar. Is er dan niets meer aan te doen? Jawel, heel veel, en heel veel goeds bovendien. We kunnen nog verhinderen dat de opwarming oververhitting wordt, door te breken met overconsumptie. We kunnen politici wegstemmen die de klimaatcrisis ontkennen of klimaatkosten afschuiven op de meest kwetsbare kiezers. En we kunnen zelf deelnemen aan acties die een economie van het genoeg dichterbij brengen.

 

Doen wat juist is

Er is geen zekerheid dat dit alles gaat volstaan. Evenmin als de boogschutter weet dat zij doel treft, evenmin als de boogschutter het goed doet zolang zij in de roos schiet. Waar het om gaat, is doen wat juist is. We hoeven niet te overleven. Als we maar goed hebben geleefd en dus weten dat we het nodige voor onze kinderen hebben gedaan, voor onszelf, en voor dat deel van de aarde dat het zonder ons niet redt. Het wordt tijd voor een kalme hand.

Open Brief aan het Virus

Vergeef me virus, maar mag ik je bij dezen ‘klootzak’ noemen? Verknalde je eerder dit jaar al de presentatie van mijn boek, nu draai je het definitief de nek om, net nu ik er alsnog over kon vertellen op het Brainwash-festival, een plek waar ik al jaren hoopte op te treden. Zojuist kreeg ik te horen dat het niet doorgaat, zondag. Daar gaat een jaar lang denken en schrijven, daar gaat alle energie, liefde en creativiteit die ik in dit boek gestoken heb. Je wordt bedankt.

Zoals zo vaak hoorde ik de raakste opmerking het dichtst bij huis. Het was mijn vrouw die me gisteren zei, toen we nog even napraatten over de persconferentie van de minister-president: Ik zou een hele lange winterslaap willen houden. En dan wakker worden en weten dat het allemaal een boze droom is geweest.

Natuurlijk weten we beter. We beseffen echt wel dat jij niet weggaat door onze ogen heel lang dicht, en daarna weer open te doen. We zullen ook niet op korte termijn immuniteit verkrijgen, we kunnen hoogstens de benodigde weerstand opbrengen voor deze crisis en die van economie, politiek en natuur die er nog op gaan volgen.

Mijn eerste reactie gisteren was net zo min als toen de lockdown zeven maanden geleden van start ging, de fraaiste. Ik dacht eerst en vooral aan mezelf.  In maart baalde ik van de opdrachten die ik zag verdampen, de optredens die werden afgelast, dat De wereld omgekeerd niet gepresenteerd kon worden, en er ook nauwelijks aandacht in de media voor was aangezien alle ogen op ‘het virus’ werden gericht. Op jou, met andere woorden, jij onverdraaglijke aandachtstrekker en drama queen. Dus zeg nou niet dat je me niet begrijpt, in mijn vlaag van zelfvergroting en zelfmedelijden.

Zo zie ik nu dit najaar het voorjaar zich herhalen: opnieuw worden optredens afgelast waar ik alsnog over mijn boek kon praten. Openbare interviews, het hele Brainwash-festival. Soms verbeeld ik me – in een aanval van narcisme – dat  God, de duivel of het virus, jij dus, hoogstpersoonlijk samenspannen om mijn boek voor eens en altijd een voetnootje in de geschiedenis te laten blijven. Yeah right, like they do care…

En dan realiseer ik me dat ik maar beter in de praktijk kan brengen wat ikzelf preek: “We moeten onder ogen zien dat dit crisiscomplex het nieuwe normaal is en dienen vervolgens boven onszelf uit te stijgen.” Dit betekent niet kritiekloos volgen wat ‘de autoriteiten’ ons uitleggen en opdragen. Het is prima om kanttekeningen te zetten bij een ethos dat koste wat kost levens wil behouden en verlengen, vanuit de onwil of het onvermogen om de dood te aanvaarden als deel van het leven. De vraag is wél of je ook een dergelijke onthechting oog in oog met ‘de dood’ ook kunt opbrengen wanneer het je eigen leven betreft, of dat van je geliefden, mocht je jou – het virus – aan den lijve hebben leren kennen.

Het is ook uiterst legitiem en zelfs noodzakelijk om de enorme kosten van de huidige beperkingen in kaart te willen brengen: of dit nu de economische pijn betreft die we onszelf aandoen en die onevenredig hard aankomt bij de vele miljoenen kwetsbaren in de Derde Wereld of bij zzp’ers, cultuurwerkers en horeca-mensen in ons eigen Nederland; de eenzaamheid en ‘huidhonger’ die we vrijwel allemaal ervaren, nu we al weer maandenlang alleen onze eigen gezinsleden mogen aanraken; en de privacy en vrijheid die we aangewakkerd door angst in een oogwenk opgeven, zonder te weten of en wanneer we ze ooit weer zullen bezitten.

Ik vraag me wel eens af wat het voor sommigen op de social media zo makkelijk maakt om maar op een mondkapjesplicht te hameren die – voor zover ik weet – in bijvoorbeeld Frankrijk en Spanje nu ook niet echt het virus een halt heeft weten toe te roepen. Voelen zij niet de ontmenselijking door het stukje stof dat het ons onmogelijk maakt elkaar vrijuit en voluit aan te kijken of te laten zien? Lijden zij aan een vorm van catastrofilie, een diep gevoel verlangen om onszelf en vooral anderen zo heftig mogelijk de duimschroeven aan te draaien, een heerlijke roes van rampdenken waardoor ze het gevoel krijgen dat ze pas echt leven waar ze tot nog toe vooral hadden gevegeteerd? Zijn ze jou, virus, eigenlijk dankbaarder dan ze zouden willen toegeven, waar ik vooral de pest aan je heb?

Nee, dat zal het niet zijn. Ze zijn vast – net als ik – bang voor je. Bezorgd om zichzelf en elkaar. En ze willen een bijdrage leveren aan de oplossing van deze crisis die ernstiger lijkt dan alles wat de meesten van ons tot nog toe in hun leven hebben meegemaakt. Misschien is het zo dat we overal ter wereld maar wat doen – of het nu de ‘strenge’ aanpak van de een is, dan wel de losse van de ander – en dat we onszelf slechts wijs maken dat we enige controle kunnen uitoefenen op die kroonvormige etterbak die jij bent: grillig, machtig en willekeurig als weinig anderen.

Maar dan nog moeten we het op zijn minst proberen, beste virus. Dus zal ik met frisse tegenzin mijn masker dragen. Schuif ik voor de zoveelste keer aan voor mijn scherm waar ik zoveel liever met anderen fysiek in een ruimte had verkeerd. En probeer ik als het filosoofje dat ik ben een bijdrage te leveren aan degenen die met hun vitale beroep aan de frontlijn staan waar ze jou bevechten. Dan maar vergeten wat dit jaar voor mij had moeten worden. In de wetenschap dat er miljoenen mensen zijn die veel slechter af zijn dan ikzelf, dat mijn gezin goddank gezond is en dat het er niet toe doet hoeveel ik krijg maar wat ik geef. Dank je virus, voor deze les die je me eens te meer hebt ingepeperd. En als je nog eens een boodschap voor me hebt, schrijf me dan vooral snel terug.

Uit het oog van de orkaan

“De dokters zeggen dat deze ziekte in het begin gemakkelijk te genezen en moeilijk te constateren valt, maar dat ze na verloop van tijd – wanneer men haar niet meteen in de beginfase onderkend en behandeld heeft – gemakkelijk te constateren en moeilijk te genezen is.” Ruim 500 jaar geleden schreef Niccolò Machiavelli dit over een andere longziekte, de tering, tegenwoordig beter bekend als tuberculose ofwel tbc. Machiavelli gebruikte deze vergelijking om duidelijk te maken hoe we crises-in-wording vaak negeren, en hoe belangrijk het is ze aan te pakken ver voor ze ons fataal worden.

 

Op naar het terras!

Nu in de meeste landen de lockdown versoepeld wordt, menen nogal wat mensen dat de crisis over is, of dat we in elk geval het ergste gehad hebben. Op naar het terras, het museum en het pretpark, al dan niet voorzien van mondkapje. Maar wie er zo over denkt, onderschat niet alleen de impact van het virus zelf, of van smetvrees op de kwaliteit van ons leven: die kijkt ook weg van het immense economische onheil dat zich nu vooral in arme landen aftekent, een crisis die zowel 1929 als 2008 in de schaduw dreigt te stellen. In lijn met die eerdere crises ligt het politieke gevolg voor de hand: explosieve onvrede, die vakkundig geëxploiteerd gaat worden door populistische handelaars in haat en woede.

Dan is er nog de klimaatcrisis, misschien wel de meest overtuigende bevestiging van Machiavelli’s waarneming over wantoestanden die makkelijk op te lossen zijn als we ze op tijd serieus nemen, en ternauwernood wanneer we ze te lang hebben laten voortwoekeren. De opwarming van de aarde is door corona uit het nieuws verdwenen, maar daarmee nog niet opgelost. En wel des te minder wanneer straks corona- en economische crisis zoveel financiële reserves hebben opgeslokt dat het draagvlak voor resoluut klimaatbeleid uiterst smal zal worden. Al met al is er sprake van een complex van crises die elkaar versterken, en heeft het er alle schijn van dat we niet zozeer de crisis voorbij zijn, als wel ons bevinden in het oog van een orkaan waarvan de coronacrisis nog maar de eerste windvlaag was.

 

Een keten van crises

Om een dergelijke keten van crises tegemoet te treden, is het nodig af te rekenen met een ander ‘complex’: onze eigen neiging grote problemen te ontkennen en hun aanpak voor ons uit te schuiven. Machiavelli geloofde dat slechts een wijze enkeling – zijn ‘heerser’ – met deze gewoonte zou weten te breken. In deze tijd, waarin de meesten van ons oneindig veel beter geïnformeerd en -opgeleid zijn dan men rond 1500 was, kunnen ook ‘gewone’ mensen crises ontwaren voor ze er zelf door getroffen worden. Dat vereist wel dat we niet alleen die grote problemen zelf onder ogen zien, maar hetzelfde doen met onze menselijke zwakte om ervan weg te kijken. Misschien wordt dit wat makkelijker wanneer we ons realiseren dat er goede redenen zijn voor het ‘slechte’ gedrag (van het wegkijken): we stellen prijs op onze rust, willen ons veilig voelen en relativeren graag.

In veel omstandigheden is dit helemaal gerechtvaardigd, en wel zo goed voor onze gezondheid bovendien. Er dient zich echter een probleem aan wanneer daadwerkelijk gevaar dreigt. Dan kan onze behoefte aan rust ons ertoe brengen de dreiging kleiner te maken dan ze daadwerkelijk is. In ons hoofd althans, want in realiteit blijft ze aanwezig en wordt ze zelfs groter omdat we haar niet met actie tegemoet treden. We zouden ook een andere beweging kunnen maken, waarbij we de goede redenen voor het slechte (want ontwijkende) gedrag zien maar er een beter vervolg aan geven, dat wel degelijk uitmondt in desnoods radicale daden. Daarbij vinden we juist gemoedsrust door voluit in beweging te komen en hard te werken aan oplossingen. Als passiviteit de gewoonte is om uit te rusten voordat je moe wordt, dan is daadkracht de gewoonte om in actie te komen voordat het gevaar voor je neus staat.

 

Het wegkijken voorbij

We halen daarbij onze veiligheid uit de erkenning dat we kwetsbaar zijn tegenover alles wat de natuur voor ons in petto heeft, zoals dit virus, een volgend virus, en een alsmaar extremer klimaat; en dat de zin van het leven niet zozeer neerkomt op koste wat kost overleven, als wel op actief zorg dragen voor onszelf en de wereld om ons heen. Die zorg garandeert geen overleving, maar maakt de kans erop wel groter. Dit geldt voor de economische en politieke samenwerking tussen mensen evenzeer als voor bijvoorbeeld het verminderen van broeikasuitstoot. We zouden dan ook kunnen gaan zien dat ‘relativeren’ neerkomt op zaken niet dramatischer maken dan ze zijn, maar ook op het in de juiste – stevige – proporties zien van wat juist groot en eventueel bedreigend is.

Wegkijken is des te begrijpelijker als je wel degelijk beseft dat er een groot probleem is, maar je je te nietig voelt om het aan pakken. Om ons te verlossen van het ‘crisescomplex’ is het dan ook noodzakelijk om niet alleen zijn complexiteit te zien, maar ook het vermogen om deze te ontwarren én de individuele bijdrage die wij daaraan kunnen leveren. Het mag duidelijk zijn dat coronacrisis, economische krimp, politieke polarisatie en milieuvernietiging een vicieuze cirkel van problemen vormen. De andere kant van dit verband is dat wie de economische pijn van corona eerlijk verdeelt, populisten de wind uit de zeilen neemt. En dat wanneer je degenen die het minste risico lopen en het meeste aan oplossingen kunnen bijdragen – de rijksten en grootste ondernemingen – naar vermogen laat meebetalen, er middelen vrijkomen waarmee de klimaatcrisis kan worden gehanteerd zonder mensen te benadelen die al zwaar getroffen zijn. Een wel erg radicale verandering, een revolutie zelfs? Ja, maar het zou wel eens de enige manier kunnen zijn om te voorkomen dat verandering op veel funestere wijze plaatsvindt, gezien de gevaren die zich ophopen aan onze horizon.

 

Waar het gevaar is, groeit de redding

“Waar het gevaar is, groeit ook de redding,” stelde de Duitse dichter Friedrich Hölderlin ooit. Dat blijkt eens te meer tijdens de coronacrisis, en belooft ondanks alles iets goeds voor de aanpak van het crisescomplex dat zoveel groter is dan deze crisis alleen. Zo hebben slechts enkele maanden waarin McWorld het wat rustiger aan deed, geleid tot een fors afgenomen uitstoot van broeikasgassen. Terwijl de consumptiemaatschappij zich terugtrok, rukte de overheid op, niet ten gunste van zichzelf of van de rijksten ter wereld, maar voor de meest kwetsbare en geraakte burgers. Na vijftig jaar maakt de ‘maakbaarheid’ van de economie een grandioze comeback. En overal ter wereld groeide sociale saamhorigheid, met klappen voor ‘helden’ of duimpjes op Facebook, maar vooral met in daden gegoten zelfbeheersing en solidariteit. Het zou naïef zijn te denken dat dit alles vanzelf leidt tot een betere wereld post-corona: wat het wél duidelijk maakt, is dat actie oog in oog met het crisiscomplex mogelijk is.

 

Besluit

Gisteren publiceerde ik op deze plek een artikel over wat ik als gevaarlijk en kwaadaardig zie in de coronacrisis. Daarbij ging ik met gestrekt been in op enkele mensen die een rol spelen in deze crisis. Mijn impact als politiek filosoof is lastig te overschatten, maar hoe bescheiden hij ook is: dit is niet de bijdrage die ik wil leveren. En al helemaal niet in een tijd dat veel mensen voor hun leven vechten en minstens zoveel andere mensen zich uit de naad werken om een dodelijke ziekte te weerstaan. Ik op mijn beurt ga nu vooral geven wat ik kan aan wie ik liefheb, en wat ik te geven heb, beoogt iets wezenlijks en positiefs.
Wat ik te geven heb, beoogt iets wezenlijks en positiefs

Wie gaat deze crisis betalen?

Je zou het bijna niet meer durven. Oplossingen voorstellen die een einde maken aan het business as usual. Een economie van het genoeg, na de hebberigheid van het steeds meer. Genoegen nemen met minder, in plaats van nieuwe schulden aan te gaan en deze door te schuiven naar onze kinderen en kleinkinderen. Multinationals en miljonairs nu laten betalen, en niet zoals bij de vorige crisis de schade – die toen door bankiers en speculanten was aangericht – op de belastingbetalers verhalen. Radicale oplossingen die neoliberale logica uitdagen, als reactie op een crisis die ons leven op zijn kop heeft gezet: dat mag blijkbaar niet.

 

Unless you are the lunch

Of denken we ons deze crisis uit te lachen, met ‘gratis geld’ van de overheid? Geld dat uiteindelijk door ons samen dient te worden opgehoest, en waarbij de machtigsten en rijksten meestal buiten schot weten te blijven.  Met als gevolg dat de zwakste schouders toch gezamenlijk weer de zwaarste lasten dragen. Op één punt had Milton Friedman, godfather van het neoliberalisme, gelijk: ‘There is no such thing as a free lunch’. Waaraan je kunt toevoegen: unless you are the lunch…

 

Een blik op de horizon

Ergens snap ik het punt wel van degenen die ons vragen nu eerst en vooral braaf binnen te blijven, anderhalve meter in acht te nemen en vooral niet te veel voorbij deze lockdown te denken. De urgente gevaren voor onze gezondheid die uitgaan van ‘het virus’ vragen de nodige aandacht. En dan oogt het al snel ongepast om je blik op de horizon te richten en te waarschuwen voor wat daar wacht. Maar wat nu als juist de zorg om wat er nu door het virus – en onze reactie daarop – wordt aangericht je overtuigt van de noodzaak om het echt anders te gaan aanpakken?

Gisteren kwam het Internationaal Monetair Fonds met een alarmerende update over de verwoesting die de coronacrisis aanricht in de wereldeconomie. Die komt met deze pandemie terecht in de zwaarste crisis sinds de jaren dertig, zo stelt het IMF. En de klap komt vooral hard aan in armere landen, waar overheden en centrale banken niet de hulp kunnen geven die ze bij ons bieden, en mensen en bedrijven zelf meestal ook niet zoveel vlees op de botten hebben. Vijf dagen eerder publiceerde Oxfam een rapport. De hulporganisatie maakt duidelijk dat vooral de twee miljard mensen die in arme landen in de informele economie werken, zwaar te lijden hebben onder lockdowns, en voor hen is er geen betaald ziekteverlof of WW-uitkering. Ook worden mensen er geraakt door het wegvallen van opdrachten uit het Westen. ‘Meer dan een miljoen Bengaalse kledingarbeiders, van wie 80 procent vrouw, zijn al onbetaald naar huis gestuurd of zijn hun baan kwijtgeraakt nadat bestellingen door westerse kledingmerken geannuleerd of opgeschort zijn.’ Michiel Servaes, algemeen directeur  van Oxfam Novib: ‘Deze crisis treft iedereen, maar raakt vooral mensen in armere landen onevenredig hard. (…) Voor honderden miljoenen mensen dreigt (…) een terugval in armoede. Zelfs als het virus hen niet treft, zal de ellende enorm zijn.’

 

Geen ver-van-ons-bed-show

Maar het is niet alleen een ‘ver-van-ons-bed-show’ waarbij we een beroep doen op je compassie of solidariteit. De lockdown – en zeker een verlenging daarvan voor onbepaalde tijd – dreigt ook onze eigen economie naar de kelder te helpen. Er is niks mis met genoegen nemen met iets minder dan we tot nog toe hadden, de meesten van ons hebben het dan nog steeds heel goed. En misschien wel beter, dankzij een hervonden herwaardering van wat werkelijk wezenlijk is. Iets heel anders is de ellende die ook ‘bij ons’ dreigt te ontstaan onder vooral laagbetaalde arbeiders, kleine zelfstandigen en de werklozen die zij zullen worden naast de werklozen die er al waren. Eén gerechtvaardigde vraag is die naar de noodzaak en redelijkheid van een lockdown voor de lange termijn en een zg. anderhalve-metereconomie: die vraag heb ik in mijn vorige blog opgeroepen.

Hier gaat het mij om een andere vraag: namelijk wie er gaat betalen voor deze crisis, zowel in de arme landen als in ons rijke westen. Het basisprincipe lijkt mij dat van de rechtvaardigheid. Aristoteles omschreef deze ooit als het juiste midden tussen onrecht plegen en onrecht lijden: ‘het eerste betekent (…) dat men te veel heeft, het tweede dat men te weinig heeft.’ Hanteren we dit principe in de huidige crisis, dan kunnen we vaststellen dat er een elite van miljonairs en multinationale ondernemingen is, die financieel gezien het minst van deze crisis te vrezen heeft, en het meest kan bijdragen aan haar oplossingen. Zowel VN, IMF als Oxfam bepleiten een omvangrijk steunpakket, waarbij vooral de armen uit de brand worden geholpen.

Oxfam presenteert een ‘Economic Rescue Plan For All’ à 2,5 biljoen dollar, te financieren met ‘emergency solidarity taxes’: “Mobilize as much revenue as possible by taxing on extraordinary profits, the wealthiest individuals, speculative financial products and activities that have a negative impact on the environment.” Een dergelijke progressieve en milieuvriendelijke belasting is op zich al een grensoverschrijdend idee in een wereld waar neoliberalisme sinds decennia de toon aangeeft. Om effectief te zijn, zal ze ook letterlijk grensoverschrijdend dienen te worden: als alleen enkele landen – de braafste jongetjes en meisjes van de klas – haar toepassen, verhuizen miljonairs en multinationals hun winsten en vermogens naar andere landen waar het belastingregime gunstiger is voor hen. Hier ligt een mooie taak voor VN, EU en WTO, voorbij de papieren of digitale steunbetuigingen en het van de autocue opgelezen medeleven.

 

Een Sane New Deal

Het heeft er alle schijn van het spook van corona en Covid-19 meer schade gaat aanrichten dan de kredietcrisis van 2008 en de grote depressie van de jaren dertig. Als dat zo is, dan is het ook tijd voor een plan-met-een-prijskaartje dat de banken-bail-out en Roosevelt’s New Deal ver in de schaduw stelt. De prijs van zo’n Sane New Deal, met zijn doel van een gezonde economie, dient vooral door degenen te worden betaald die tot nu toe de meeste rijkdommen hebben vergaard. Dat is een zaak van koel en logisch denken. Het is ook een zaak van rechtvaardigheid.

 

Photo by Jonathan Kho on Unsplash

 

Wat we nu kunnen doen

We zijn vier weken verder sinds ons publieke leven on hold ging, steeds een stapje verder. Eerst de massale bijeenkomsten. Toen het beperktere samenzijn in scholen, cafés, restaurants, en bij kappers, masseurs of fysiotherapeuten. Daarna het samenscholingsverbod en de zachte dwang om anderhalve meter afstand te houden. Sommigen hebben gehamsterd. Anderen hebben geklapt en gejuicht. De een voelt zich verveeld, eenzaam of juist opgewekt in zijn semi-huisarrest. Een ander is doodziek geworden en gestorven.

 

You never walk alone

Sociale wetenschappers en politiek filosofen – ik behoor tot deze beide groepen van doorgaans als niet-vitaal beschouwde beroepen – gaan in dit soort tijden los op het mensbeeld dat je eruit afleiden kan. Zie ze nu eens pakken wc-papier, zeep en bloem in hun winkelwagentjes stouwen, kijk hoe ze ondanks alle goede raad massaal het park opzoeken, zie je nu wel… onder dat dunne laagje beschaving deugt de mens nu eenmaal niet! Maar kijk eens hoe dokters en verplegers zich een slag in de rondte werken om mensenlevens te redden, hoe mensen vrijwillig boodschappen doen voor hun zieke buren, en wat voor prachtige initiatieven er ontstaan op social media… Alle menschen werden Brüder, and You never walk alone!

Deze crisis aangrijpen om mensen ofwel inktzwart te schilderen ofwel leliewit te wassen, lijkt me even nutteloos als slordig. Met selectief shoppen uit het nieuws of je eigen waarneming weet je er altijd wel je punt mee te maken. Ook onderzoeken – uit bijvoorbeeld de gedragspsychologie – kunnen naar believen worden gebruikt om ‘aan te tonen’ dat mensen voor andere mensen wolven zijn, dan wel veel aaibaarder en aardiger diertjes. En middenin de coronacrisis staart de een zich dan blind op de hamsteraar of anderhalve-meterhork – of, om een heel ander voorbeeld te noemen, de aso die een heel leven gerookt, gevreten en gedronken heeft, om nu onze broodnodige ic-bedden bezet te houden. Terwijl zijn tegenstander blijft wijzen op de ‘helden in de zorg’ en o zo aardige ‘meeste mensen’ die allemaal onbaatzuchtig deugend afstand houden.

 

Het menselijke beestje

De realiteit is er een die veel gewone stervelingen beter onder ogen zien dan nogal wat afgestudeerden-met-een-ideologische-agenda: ‘goed’ en ‘kwaad’, sociaal en asociaal, schuilen allebei in het menselijke beestje, en een virus als dit maakt dat eens te meer duidelijk. Wat niet meer dan logisch is, want het zijn altijd de crises, epidemieën, oorlogen, dictaturen en hongersnoden die zowel het beste als het slechtste in mensen naar boven halen. En, dat wordt nog wel eens vergeten: ook de ontzagwekkende hoeveelheid gedragingen tussen dat beste en slechtste in. In de oorlog die inmiddels al bijna 75 jaar achter ons ligt, verraadden nogal wat Nederlanders hun buren, uit ideologisch fanatisme, afgunst of winstbejag. Anderen hielpen dezelfde buren onderduiken of redden zelfs mensen die hen totaal vreemd waren, belangeloos en met gevaar voor eigen leven. Weer anderen steunden de Duitsers uit idealisme of om erger te voorkomen, of sloten zich juist aan bij het verzet omdat ze ook wel eens iemand om wilden leggen of een ‘held’ hoopten te worden. De overgrote meerderheid zat de oorlog uit en ging zo goed en zo kwaad als het ging verder met zijn dagelijks leven, net zoals wij vandaag de ‘lockdown’ beleven.

Het is in deze voor de meesten van ons verderlichte variant op oorlog en bezetting, waar we eens te meer zien dat wat mensen zijn, blijkt uit wat ze doen, en dan wel vooral in een situatie ‘die ertoe doet’. Voor maar weinigen van ons volstaan daarbij eenduidige oordelen, laat staan gemakzuchtig veroordelen. De meeste mensen doen wat hen goed lijkt voor henzelf of voor anderen – en wel op de eerste plaats hun geliefden – en de ene keer pakt dat beter uit dan de andere keer. Deze filosoof zou nu opnieuw voorbeelden kunnen noemen van anderen, maar hij kan de blik ook op zichzelf richten, iets wat filosofen nogal eens liever niet doen: druk als ze zijn met De Mens, Het Leven en De Wereld. De voorbije vier weken ben ik veel thuisgebleven en heb ik me doorgaans op minimaal negentig centimeter van anderen gehouden; ik heb me als vrijwilliger aangemeld bij het ziekenhuis en een tientje gedoneerd aan het Rode Kruis. Ik heb mijn stukjes geschreven op deze site, ter troost en inspiratie. Maar ik heb die eerste zaterdag ook wat boodschappen extra en vooruit gekocht – is dat hamsteren? – en heb die middag met honderdduizenden andere Nederlanders het bos opgezocht. We zullen zien wat ik kan en wil opbrengen als deze situatie – of een nog verdere lockdown – het nieuwe normaal wordt.

 

Onze betere kanten

De uitdaging is daarbij wat mij betreft niet of we in wezen wel of niet deugen, maar wat we kunnen doen. En dat duidt zowel op het slechte of halfslachtige waar we toe in staat zijn, als op het goede, sociale en grootse dat in ons zit en er juist in een crisis als deze uitkomt. Laten we vooral het onszelf vergeven als dit niet allemaal naar wens is, van onszelf of van anderen. En laten we vervolgens onze gemakzucht, lafheid of egoïsme omhelzen met onze betere kanten. Intermezzo: terwijl ik dit tik, staat ineens een klasgenoot van mijn 10-jarige dochter voor de deur om een balletje te trappen en een taartje te eten. Dit soort ontmoetingen maken deze tijd mooi, ook zonder het fysieke contact dat we nu missen. Want ja: we houden anderhalve meter afstand, ook bij het taart eten of balletje trappen. 

Ik had het over onze betere kanten. Er zijn drie eigenschappen die ons door deze crisis kunnen loodsen: verantwoordelijkheidsgevoel, rechtvaardigheid en moed. Wie verantwoordelijkheid voelt, zet zich in voor de belangen van andere mensen of voor wat anders is dan de mens. Wie rechtvaardig is, neemt niet meer maar ook niet minder dan haar toekomt. Wie moed in huis heeft, loopt risico en wel bij voorkeur omdat zij verantwoordelijk en rechtvaardig wil zijn. Het is prachtig te zien hoe velen van ons op dit moment hun verantwoordelijkheid nemen omdat ze willen dat anderen overleven, ook al kost hen dit zelf inkomsten en bewegingsvrijheid. Dat is ook een daad van rechtvaardigheid. Eerder is al opgemerkt dat terwijl in de Tweede Wereldoorlog mensen hun leven zelf waagden om de levens en vrijheden van anderen te redden, nu alles wat we hoeven op te brengen, thuisblijven is. Tegelijkertijd kunnen we ons afvragen – ook dít is zowel verantwoordelijk als rechtvaardig – of dit het nieuwe normaal moet blijven.

 

Liefde bij leven en sterven

Ik heb al eerder geschreven dat er iets is wat nog belangrijker dan het leven zelf is: de liefde waarmee we leven. Of sterven. Ons hele ‘samenleven’ beperken tot virtueel contact en anderhalve meter afstand, is uiteindelijk geen liefdevol leven meer. Zeker niet wanneer het gepaard gaat met virus-controlerende apps die onze mobiele telefoontjes veranderen in een soort elektronische enkelband. Laten we dus vooral de moed opbrengen om kritisch te blijven tegenover degenen die het beste met ons voorhebben. Laten we onze democratie en vrijheden verdedigen nu deze onvermijdelijk onder druk komen te staan, bang als we ook zelf zijn voor de dood, het verlies en de pijn. En laten we werken aan een samenleving die dit lijden nooit helemaal kan vermijden, maar waarin degenen die het dragen kunnen, niettemin de meest kwetsbaren beschermen. Hoe deze nabije toekomst eruit gaat zien, dat adviseren degenen die de wegen van het virus het beste kennen. Maar erover besluiten: dat doen wij als burgers en leiders uiteindelijk zélf, en gezamenlijk. Anders dooft het licht.

Photo by Philipp Lublasser on Unsplash

Open up – Filosoferen in tijden van Corona

Lockdown. Na ‘corona’ is dit hard op weg het woord van het jaar te worden. Met een gretigheid die catastrofilie doet vermoeden, roepen sommigen erom, als het even kan geïllustreerd met foto’s van mensen – De Anderen – die te weinig afstand houden. Een lockdown… Als het nodig is, is het nodig, zou ik zeggen. En laten we daarbij vooral de inzichten volgen van mensen die het weten kunnen. Wat weer iets anders is dan na zeventien miljoen virologen nu zeventien miljoen jaknikkers en verklikkers aan te wijzen. Of zestien miljoen gedetineerden, en een miljoen cipiers, als er eenmaal mensen opgesloten moeten worden.

Ik moet bekennen dat er nog een neiging is, een waaraan ik mezelf zo nu en dan schuldig maak. Dat is het zo snel en absoluut mogelijk aanwijzen van De-Les-Die-We-Van-Deze-Crisis-Moeten-Leren, inclusief de enige echte oorzaak en dito oplossing. Het nauwelijks verhulde verlangen dat na deze pijnlijke periode een volledig vernieuwde mens en -maatschappij hun intrede zullen doen. Eerst levertraan, dan beter leven. Doordat we eindelijk naar Moeder Aarde gaan luisteren (ik citeer hier met enige schaamte mezelf); doordat we het kapitalisme nu wel gaan afschaffen, nadat we die kans bij de kredietcrisis hebben gemist; of doordat we weer lekker behaaglijk De Gemeenschap omhelzen en ‘ons’ individualisme het raam uitgooien.

 

Uitzitten, uitzieken, uitzoeken

Ofwel, zoals Seije Slager het treffend in Trouw formuleerde, afgelopen zaterdag: “(…) met hoeveel gemak we de tekenreeks SARS-CoV-2 decoderen tot een nieuw bewijsstuk voor een overtuiging die we al langer dienden.” Overigens is dat nog maar één kant van het verhaal. Wat ook meespeelt, is dat we met z’n allen zo verslingerd zijn geraakt aan het constant meningen de (social) media in slingeren, dat nog maar weinigen van ons bereid zijn de crisis even de crisis te laten en onze grootse oordelen voor veel later te bewaren, wanneer het stof is opgetrokken. De Uil van Minerva, weet u nog? Wat wél te doen? Ik kan het niet beter zeggen dan Marco Evenhuis, die op Facebook schreef: “Misschien eerst de crisis ‘s even goed uitzitten en uitzieken alvorens we wijs gaan doen over waar het heen moet en in select gezelschap bepalen wat het beste voor ons is.”

Evenhuis heeft hier gewoonweg gelijk, en toen ik het las voelde ik me dus een beetje een sukkel, omdat ikzelf de voorbije weken ook zo ‘wijs’ heb lopen doen. Tegelijkertijd geloof ik dat het belangrijk is om na – of naast – het uitzitten en uitzieken ook uit te zoeken welke lessen we uit deze crisis kunnen leren. Het voordeel van de vele opdrachten die ik in deze tijd misloop is in elk geval dat ik de tijd heb om over die lessen na te denken. En in mijn geval – als iemand die geen Covid-19-patiënten kan genezen en ook al geen coronavaccin kan ontwikkelen – betekent dat: woorden en beelden bieden waardoor we deze crisis beter begrijpen en er in die zin ook meer grip op krijgen. Het betekent waarheden trachten aan te reiken die ons houvast, troost en richting geven. Het is: filosoferen.

 

De noodzaak van het filosoferen

In de honderden colleges die ik de voorbije jaren heb gegeven bij The School of Life is er altijd wel iemand die over filosofie zegt dat het een luxe is. Een Eerste-Werelddingetje, zeg maar, voor wie zich geen zorgen hoeft te maken over leven en dood, overleven of creperen, gezondheid of levensbedreigende ziekte. I beg to differ. Voor mij is filosoferen diepgaand nadenken over hoe je leeft, waarom je zo leeft, en op welke wijze je anders zou kunnen leven. En het is vervolgens dat doen, en het beleven. Het zijn geen filosofietjes en theorietjes, het is levenswijsheid die je omzet in een levenswijze.

Het is bijvoorbeeld wat Abel Herzberg schijnt te hebben gezegd nadat hij het concentratiekamp Bergen-Belsen had overleefd, tegen andere kampslachtoffers: “Je moet van die woede af, anders hebben ze je tweemaal te grazen. Eerst in het kamp, daarna als meester van je geest.” De filosofie die mij inspireert, las ik bij Aristoteles, Nietzsche of Arendt; maar hoorde ik ook bij ervaringsdeskundigen als Herzberg of de activisten die ik in Latijns-Amerika interviewde: verzetsstrijders die twaalf jaar lang gemarteld waren en het alleen vol hielden door hun stoïcisme, of Dwaze Moeders die worstelden met pijn en wrok, haat en liefde nadat ze hun mannen of kinderen verloren hadden. Dit is het soort filosofie dat niet tracht indruk te maken door dikke boeken in te slikken en te herkauwen, door dure woorden te gebruiken en chique namen te noemen, maar dat de kleine en grote vragen van ons leven serieus neemt en beantwoordt.

 

Tegenover de tunnelvisie de openheid

Filosofie is er dus niet alleen wanneer crises vermeden worden en de pijn afwezig is: je hebt haar juist nodig in het concentratiekamp, tijdens de hongersnood of in welke situatie dan ook waar het je aan gemak en plezier ontbreekt. Daar behoef je het denken meer dan ooit: om de ongedachte en ongewenste situatie tegemoet te treden. En dat brengt me weer op deze coronacrisis en haar (dreiging van) lockdown. De lockdown is niet alleen de feitelijke situatie waarin we gebouwen of gebieden niet meer mogen betreden, of juist niet meer mogen verlaten. Het is ook de geestelijke afsluiting: het gefixeerd raken op één ding, op één perspectief, op één oplossing, op één zondebok of schuldige. Tegenover die tunnelvisie plaats ik de openheid, het open staan voor verschillende oorzaken, oplossingen en inzichten.

Dat is niet zozeer een vermaning aan anderen die minder open en ‘verlicht’ dan ikzelf zouden zijn. Ik wil graag mijn eigen bekrompenheid signaleren en corrigeren. Dus terwijl ik hier in een aangenaam huisarrest verkeer – met naast me op de bank mijn dochter die aan een andere laptop haar huiswerk maakt en boven me op de slaapkamer mijn vrouw die haar werk doet – neem ik mezelf voor open te staan voor alle verschillende wijsheden die de filosofie bieden kan. Ook de wijsheden die me misschien minder sympathiek voorkomen, zoals de reële mogelijkheid dat ook deze crisis ons niet werkelijk wijzer zal maken (een wijs man heeft ooit gezegd: het enige wat we van de geschiedenis leren, is dat we niets van de geschiedenis leren); of dat een volledige lockdown nu echt de beste optie zou kunnen zijn, hoezeer we ons ook tegen dit idee verzetten omdat politici als Wilders en Baudet het bepleiten.

 

De wereld omgekeerd

Over een week verschijnt mijn boek ‘De wereld omgekeerd’. Het is – voor mij althans – een tikje tragisch dat onze wereld inmiddels zo op haar kop staat, dat mijn feestje rondom dit boek over de omgekeerde wereld is afgelast. Tegelijkertijd voel ik het voorrecht en de verantwoordelijkheid om exact dat te doen wat ik ook in dit boek al deed: zo diepgaand mogelijk nadenken over de wereld waarin we leven, en dat zo toegankelijk en aantrekkelijk mogelijk uitleggen. Lockdown? Open up!

Avaritia of ataraxia?

Een nieuw vlog over de hebzucht. De zonde die volgens velen oorzaak was van de kredietcrisis. En de deugd die ons er volgens anderen – soms dezelfden – ook uit zou halen. Ga kopen! Blijf consumeren! En zo doen we weer iets wat constructief lijkt maar destructief is. Is er misschien ook een alternatief, dat van ataraxia ofwel gemoedsrust?

Foto door Melvin Thambi via Unsplash.